اقتصادسبز آنلاین: موافقت‌نامه تجارت ترجیحی (PTA) بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)، به‌عنوان یک تحول کلیدی در عرصه تجارت منطقه‌ای، تأثیرات عمیقی بر بخش کشاورزی ایران داشته است.
دکتر شاهرخ شجری *
چکیده
موافقت‌نامه تجارت ترجیحی (PTA) بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU)، به‌عنوان یک تحول کلیدی در عرصه تجارت منطقه‌ای، تأثیرات عمیقی بر بخش کشاورزی ایران داشته است. این پژوهش با هدف تحلیل همه‌جانبه این موافقت‌نامه، از تاریخچه اجرا و مزایای متقابل تا حجم مبادلات و نقاط قوت و ضعف دوطرف موافقت‌نامه انجام شده است. روش تحقیق این مطالعه، توصیفی-تحلیلی با اتکا بر داده‌های ثانویه سازمان‌های بین‌المللی و گزارش‌های رسمی تجاری است. موافقت-نامه موقت که راه را برای اجرای اولیه هموار کرد، از ۲۷ مهر ۱۳۹۸ (۱۹ اکتبر ۲۰۱۹) به‌صورت محدود اجرایی شد. اما اجرای کامل و نهایی موافقت‌نامه، پس از طی فرآیندهای طولانی تصویب در پارلمان‌های تمامی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا (روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان) و ایران، در نهایت در ۲۶ آذر ۱۴۰۲ (۱۷ دسامبر ۲۰۲۳) به‌طور رسمی آغاز به‌کار کرد. هم‌اکنون این موافقت‌نامه به‌طور کامل در حال اجراست و طرفین در حال بهره‌برداری از مزایای آن هستند. ترخیص کالاها طبق مفاد این موافقت‌نامه و با تعرفه‌های ترجیحی یا صفر درصدی در گمرکات دو طرف انجام می‌پذیرد. یافته‌ها نشان می‌دهد که در چارچوب این موافقت‌نامه، تراز تجاری بخش کشاورزی به میزان قابل توجهی به نفع ایران است. صادرات محصولات با مزیت نسبی مانند پسته، خرما و زعفران ایران افزایش یافته و دسترسی به بازار ۱۸۰ میلیونی اوراسیا برای ایران تسهیل شده است. با این حال، نقاط ضعف داخلی از قبیل ضعف زیرساخت‌های لجستیکی، چالش‌های استاندارد (SPS) و پایین بودن سطح ارزش افزوده محصولات کشاورزی ایران، مانع بهره‌برداری حداکثری از این ظرفیت شده است. نتیجه‌گیری کلی حاکی از آن است که این توافق برای ایران یک فرصت استراتژیک و برد-برد است، اما تبدیل این فرصت به منافع ملموس مستلزم اجرای سیاست‌های هوشمندانه داخلی برای رفع موانع موجود است. توسعه روابط با اوراسیا یک فرصت استراتژیک است که تبدیل آن به یک موفقیت پایدار، نیازمند عزم سه‌جانبه حکومت (ایجاد بستر)، تشکل‌های صنفی (هماهنگی) و بنگاه‌های اقتصادی (اجرا) است. در این مسیر کلید موفقیت، گذار از خام‌فروشی به صادرات محصولات با ارزش افزوده و از روابط تجاری پراکنده به ادغام در زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای است. از جمله اقدامات لازم در این زمینه عبارتند از: ارتقای زیرساخت‌های لجستیکی (سرمایه‌گذاری در ناوگان حمل و نقل مدرن ریلی و جاده‌ای مجهز به سیستم‌های کنترل دما و رهگیری (Tracking))، همسان‌سازی استانداردها (ایجاد و اجرای نظام ملی یک‌پارچه نظارت بر کیفیت و سلامت محصولات کشاورزی مطابق با استانداردهای بین‌المللی (کدکس Alimentarius) و استانداردهای خاص اتحادیه اوراسیا)، سیاست‌های تشویقی برای توسعه صادرات با ارزش افزوده (اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت و معافیت‌های مالیاتی به واحدهای فرآوری و بسته‌بندی که محصولات نهایی و با برند صادر می‌کنند)، ایجاد کریدورهای تجاری ترجیحی (توسعه توافق‌های جانبی با کشورهای عضو اوراسیا برای تسهیل ترانزیت کالا و کاهش زمان و هزینه حمل)، ایجاد اتاق-های بازرگانی مشترک و مراکز نمایشگاهی دائمی در مسکو و سایر پایتخت‌های کلیدی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا برای معرفی و بازاریابی مستقیم محصولات ایرانی و اطلاع‌رسانی و آموزش (برگزاری دوره‌های آموزشی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی و مواد غذایی در مورد قوانین گمرکی، استانداردها و فرصت‌های موجود در بازار اوراسیا).
واژه‌های کلیدی: تجارت ترجیحی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایران، بخش کشاورزی، موافقت‌نامه تجاری، مزیت نسبی.
مقدمه
ادغام در اقتصاد جهانی و انعقاد موافقت‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای به یکی از ارکان کلیدی توسعه اقتصادی در جهان امروز تبدیل شده است. اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU ) متشکل از کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان، به‌عنوان یک بلوک اقتصادی و سیاسی مهم در منطقه اوراسیا در سال ۲۰۱۵ با هدف یک‌پارچه‌سازی اقتصادی کشورهای عضو و تضمین گردش آزاد کالا، خدمات، سرمایه و نیروی کار بین آنها تشکیل شده است. اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر اساس “اتحادیه گمرکی اوراسیا” پایه‌گذاری شد و بازار بزرگی با بیش از ۱۸۰ میلیون مصرف‌کننده را نمایندگی می‌کند. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن مزیت‌های نسبی منطقه‌ای در تولید محصولات باغی و کشاورزی خاص و نیز مواجهه با چالش‌های ناشی از تحریم‌ها، همواره در پی تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی و یافتن شرکای تجاری جدید بوده است. امضای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی (PTA ) بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۲۰۱۸ و اجرای نهایی آن در دسامبر ۲۰۲۳، چارچوب حقوقی جدیدی را برای گسترش همکاری‌های دوجانبه به‌ویژه در بخش کشاورزی فراهم آورده است. در این چارچوب، ایران با این اتحادیه یک موافقت‌نامه تجارت ترجیحی و یک موافقت‌نامه ایجاد منطقه آزاد تجاری امضا کرده است که همکاری‌های اقتصادی، به‌ویژه در بخش کشاورزی، بین طرفین را تسهیل می‌کند.
هدف اصلی این موافقت‌نامه، حذف یا کاهش تعرفه‌های گمرکی بر کالاهای مورد معامله بین دو طرف است. بخش کشاورزی و مواد غذایی به‌دلیل مزیت‌های نسبی ایران و نیازهای بازار اوراسیا، یکی از محورهای حیاتی این توافق به‌شمار می‌رود.
این پژوهش به تحلیل علمی این موافقت‌نامه، ارزیابی مزایا و سهم طرفین، و شناسایی نقاط قوت و ضعف ایران در این همکاری می‌پردازد.
این مطالعه با اهداف زیر انجام شده است:
۱. بررسی تاریخچه و زمان‌بندی اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا.
۲. تحلیل مزایا و منافع متقابل این توافق برای دو طرف.
۳. ارزیابی حجم و ترکیب تجاری محصولات کشاورزی و مواد غذایی بین ایران و اعضای اتحادیه اوراسیا.
۴. شناسایی و تحلیل نقاط قوت و ضعف ایران در بهره‌برداری از این موافقت‌نامه.
۵. ارائه راهکارها و پیشنهادهای سیاستی برای بهبود سودآوری و حضور پایدار ایران در بازار اوراسیا.
روش تحقیق
این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است و داده‌های مورد نیاز آن به روش کتابخانه‌ای و از طریق مطالعه اسناد و گزارش‌های رسمی گردآوری شده است. منابع داده‌ای شامل:
متن موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا.
آمارهای تجاری منتشر شده توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، مرکز تجارت بین‌المللی (ITC)، و گمرک جمهوری اسلامی ایران.
گزارش‌های تحلیلی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران.
مقالات علمی و پژوهشی مرتبط با تجارت منطقه‌ای و اقتصاد کشاورزی.
سپس داده‌های کمّی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و یافته‌ها در چارچوب نظری مزیت نسبی و تجارت درون‌صنعتی مورد بحث و تفسیر قرار گرفتند.
نتایج و بحث
اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و وضعیت فعلی
بر اساس اسناد مورد بررسی، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا پس از یک دوره گذار موقت، نهایتاً در ۱۷ دسامبر ۲۰۲۳ (۲۶ آذر ۱۴۰۲) به‌صورت کامل اجرایی شد. در حال حاضر، کلیه امور گمرکی طبق لیست تعرفه‌های ترجیحی انجام می‌گیرد و طرفین فعالانه در حال بهره‌برداری از شرایط آن هستند.
صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۱۴۰۲
جدول شماره (۱) نتایج میزان و ارزش صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد.
صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران در سال ۱۴۰۲
جدول شماره (۲) نتایج میزان و ارزش صادرات محصولات کشاورزی و مواد غذایی اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران در سال ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد.
خلاصه و تحلیل کلان مبادلات تجاری کشاورزی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال ۱۴۰۲:
۱. تراز تجاری:
تراز تجاری ایران در بخش کشاورزی و غذا با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مازاد ۹۳۴٫۳ میلیون دلاری را نشان می‌دهد که رشد قابل توجهی نسبت به سال ۱۴۰۱ داشته است.
۲. نرخ رشد:
حجم کلی مبادلات تجاری کشاورزی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ۲.۲۵۶ میلیارد دلار رسیده است که رشد ۱۷.۵درصد را در مقایسه با سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد.
۳. ساختار تجاری: صادرات ایران: کماکان بر پایه محصولات با ارزش افزوده بالا و منحصر به‌فرد (پسته، زعفران و خرما) و محصولات باغی (سیب و کیوی) استوار است. رشد ۳۵ٌ درصدی صادرات زعفران نشان از موفقیت در بازاریابی و رفع موانع استاندارد دارد. واردات ایران: عمدتاً شامل کالاهای اساسی، نهاده‌های دام و طیور و غلات است که نقش حیاتی در تأمین امنیت غذایی و پایداری تولید داخلی ایفا می‌کنند. رشد ۲۵ درصدی واردات کنجاله سویا و ۳۰ درصدی گوشت مرغ نشان‌دهنده افزایش تقاضای بخش دامپروری ایران است.
۴. تحلیل جغرافیایی:
روسیه با سهم بیش از ۶۵ درصد از تجارت محصولات کشاورزی و مواد غذایی، هم‌چنان بزرگترین شریک تجاری ایران در این بخش است. قزاقستان نقش کلیدی در تأمین غلات و بازار فروش محصولات ایرانی دارد. بلاروس تأمین‌کننده ثابت محصولات لبنی و شکر برای ایران است. نقش ارمنستان و قرقیزستان اگرچه کوچک‌تر است، اما در حال رشد است.
مزایای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی برای ایران:
- دسترسی ترجیحی به بازار ۱۸۰ میلیون نفری اتحادیه اقتصادی اوراسیا: ایران به بازار بزرگی با قدرت خرید نسبتاً خوب دسترسی پیدا کرده است.
- افزایش صادرات محصولات با مزیت نسبی: محصولاتی مانند پسته، خرما، انجیر، زعفران، کیوی، سبزیجات گلخانه‌ای و میوه‌های گرمسیری که در کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا یا تولید نمی‌شوند یا تولیدشان محدود است، امکان صادرات بسیار بیشتری پیدا کرده‌اند.
- کاهش هزینه و افزایش رقابت‌پذیری: حذف یا کاهش تعرفه‌های گمرکی (که گاهی به ۱۵-۲۰ درصد نیز می‌رسید) قیمت تمام‌شده کالاهای ایرانی را کاهش داده و آنها را در مقایسه با محصولات رقبایی مانند ترکیه رقابت‌پذیرتر کرده است.
- تنوع بخشی به بازارهای صادراتی: وابستگی صادراتی ایران به چند کشور خاص (مانند چین) کاهش یافته و از خطر شوک‌های سیاسی-اقتصادی در یک بازار کاسته می‌شود. سوالی که در اینجا برای بعضی از تجار ممکن است مطرح باشد این است که آیا سیستم عمومی ترجیحات GSP روسیه برای ایران پس از موافقت‌نامه تجارت ترجیحی PTA هنوز برقرار است؟ در حقیقت، سیستم عمومی ترجیحات GSP، یک برنامه تجاری ترجیحی یک‌طرفه است که توسط کشورهای توسعه‌یافته (مانند اتحادیه اروپا، آمریکا، روسیه، ژاپن و کانادا) به نفع کشورهای در حال توسعه اجرا می‌شود. مکانیسم کار: تحت این سیستم، کشورهای توسعه‌یافته تعرفه‌های گمرکی خود را برای هزاران کالای وارداتی از کشورهای واجد شرایط به‌صورت یک‌طرفه و بدون این‌که انتظار متقابلی داشته باشند، کاهش می‌دهند یا به صفر می‌رسانند. هدف اصلی: کمک به رشد اقتصادی و توسعه صنعتی کشورهای در حال توسعه از طریق افزایش صادرات آنها به بازارهای کشورهای ثروتمند. ویژگی کلیدی: این یک امتیاز غیرمتقابل است. یعنی کشورهای توسعه‌یافته این امتیاز را می‌دهند، اما همان امتیاز را از کشورهای در حال توسعه دریافت نمی‌کنند. لازم به توضیح است که، سیستم عمومی ترجیحات GSP ارتباطی به موافقت‌نامه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ندارد. این دو مکانیسم کاملاً مجزا هستند. در حقیقت، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی (PTA) با اوراسیا یک موافقت‌نامه دوجانبه و متقابل است که بین ایران و یک بلوک اقتصادی (EAEU) منعقد شده است. در این توافق، هر دو طرف به‌طور متقابل تعرفه‌های خود را برای کالاهای طرف مقابل کاهش می‌دهند. رابطه تجاری ایران و اوراسیا قبل از PTA تحت حاکمیت شرایط تجارت عادی (MFN ) بود که تعرفه‌های بالاتری داشت. پس از موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با اوراسیا (PTA) جایگزین شرایط (MFN) شد و تعرفه‌های ترجیحی و کاهش‌یافته‌ای را برای طرفین ایجاد کرد. پیش از تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا و حتی پس از آن و قبل از اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با اوراسیا (PTA)، روسیه به‌صورت مستقل سیستم ترجیحی GSP خود را برای ایران اعمال می کرد. با اجرایی شدن موافقت‌نامه تجارت ترجیحی (PTA) بین ایران و کل اتحادیه اوراسیا، نظام تجاری قبلی (از جمله GSP اعطایی مستقل روسیه به ایران) منحل شده و با نظام جدید و یک‌پارچه PTA جایگزین شده است. به زبان ساده، وقتی یک موافقت‌نامه جامع‌تر و جدیدتر منعقد می‌شود، مقررات آن جایگزین تمام توافق‌های قبلی (چه دوطرفه و چه یک‌طرفه) در همان حوزه می‌شود. بنابراین، ایران دیگر تحت پوشش GSP روسیه نیست، بلکه تحت پوشش موافقت‌نامه ترجیحی اوراسیا PTA قرار دارد. مزایای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا:
- تأمین امنیت غذایی و تنوع‌بخشی به منابع وارداتی: اتحادیه اوراسیا به منبع جدید و مطمئنی برای تأمین مواد غذایی، به‌ویژه محصولات باغی، سبزیجات گلخانه‌ای و میوه‌های گرمسیری دست یافته است. این موضوع به‌ویژه پس از تحریم‌های روسیه و کاهش واردات از اروپا بسیار حیاتی بود.
- دسترسی به کالا با قیمت رقابتی: محصولات کشاورزی ایران به‌دلیل حذف تعرفه و هزینه تولید نسبتاً پایین‌تر، می‌توانند برای مصرف‌کننده نهایی در کشورهای عضو اوراسیا ارزان‌تر تمام شوند.
- ایجاد مسیرهای جدید ترانزیتی و کریدوری: ایران به‌عنوان پل ارتباطی بین اتحادیه اوراسیا و آب‌های آزاد و بازارهای جنوب و غرب آسیا می‌تواند در توسعه کریدورهای شمال-جنوب نقش‌آفرینی کند که به نفع تمام اعضای اتحادیه است. به‌طور کلی، ایران در کوتاه‌مدت و میان‌مدت منافع بیشتری نسبت به اتحادیه اقتصادی اوراسیا از این توافق می‌برد. دلیل این امر را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- عدم تقارن اقتصادی: اقتصاد ایران کوچک‌تر و نیازمند تنوع‌بخشی به صادرات غیرنفتی است. این موافقت‌نامه مستقیماً به این نیاز پاسخ می‌دهد. در مقابل، اتحادیه اوراسیا یک بلوک اقتصادی بزرگ‌تر است و ایران تنها یکی از شرکای تجاری آن محسوب می‌شود.
- مازاد تجاری به نفع ایران: آمارها نشان می‌دهد که ایران در بخش کشاورزی و مواد غذایی دارای تراز تجاری مثبت قابل توجهی در محصولات کشاورزی و مواد غذایی با اتحادیه اوراسیا دارد.
- تخصص و مزیت نسبی آشکار: محصولات کشاورزی ایران (به‌ویژه خشک‌بار و میوه‌های خاص) برای بازار اوراسیا جذاب و تقریباً غیرقابل جایگزین است. در حالی‌که بسیاری از کالاهایی که ایران از اوراسیا وارد می‌کند (مانند غلات و روغن آفتابگردان) می‌تواند از منابع دیگر نیز تأمین شود. با این حال، این یک همکاری برد-برد است و اتحادیه اوراسیا نیز منافع استراتژیک خود را در قالب امنیت غذایی و تنوع‌بخشی به روابط تجاری دنبال می‌کند.
ارزیابی حجم تجاری و سود طرفین از مبادلات تجاری در محصولات کشاورزی و مواد غذایی تجزیه و تحلیل داده‌های تجاری حاکی از آن است که حجم مبادلات کشاورزی دو طرف در سال‌های اخیر به‌طور متوسط به حدود ۲.۲۵۶ میلیارد دلار رسیده است. سهم ایران از این مبادلات با مازاد تجاری چشم‌گیر همراه است.
- صادرات ایران به اتحادیه اوراسیا: حدود ۱.۶ میلیارد دلار (شامل پسته، خرما، سیب، کیوی، زعفران، رب گوجه‌فرنگی، خیارشور، گوجه فرنگی و خیار و غیره).
- واردات ایران از اتحادیه اوراسیا: حدود ۶۶۱ میلیون دلار (شامل گندم، جو، ذرت، روغن آفتابگردان، محصولات لبنی و غیره). این عدم تقارن تجاری به‌وضوح نشان‌دهنده آن است که ایران در کوتاه‌مدت از این رابطه سود بیشتری می‌برد، چرا که موفق شده است محصولات با ارزش افزوده بالاتر را به یک بازار بزرگ صادر کند.
نقاط قوت و ضعف ایران
الف) نقاط قوت:
- مزیت نسبی آشکار: ایران در تولید بسیاری از محصولات باغی و گرمسیری دارای شرایط اقلیمی انحصاری و مزیت مطلق است که امکان رقابت را برای سایرین سخت می‌کند.
- تقاضای بالا و پایدار در بازار اوراسیا: کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به‌ویژه روسیه، به‌دلیل شرایط آب و هوایی خود، مصرف‌کننده بزرگ محصولات غذایی ایران هستند.
- کاهش هزینه‌های تجاری: حذف و یا کاهش تعرفه‌ها در چارچوب موافقت‌نامه تجارت ترجیحی به صادرکننده ایرانی اجازه می‌دهد با قیمت پایین‌تر و سود بیشتر فعالیت کند یا قدرت رقابت خود را افزایش دهد.
- ایجاد انگیزه برای مدرنیزاسیون: رقابت در یک بازار بزرگ‌تر، تولیدکنندگان محصولات کشاورزی ایرانی را به سمت بهبود کیفیت، بسته‌بندی و استانداردهای بین‌المللی سوق می‌دهد.
ب) نقاط ضعف:
- ضعف در زیرساخت‌های لجستیکی و حمل و نقل: طولانی بودن مسیرهای زمینی، ناکافی بودن ناوگان حمل‌ونقل و واگن‌های (سردخانه‌دار و تنظیم‌کننده دما) برای محصولات فاسدشدنی، و مشکلات مربوط به ترانزیت می‌تواند باعث افزایش هزینه و کاهش کیفیت محصول در مقصد شود.
- چالش‌های استاندارد و سلامت ( SPS): استانداردهای سخت‌گیرانه کشورهایی مانند روسیه در زمینه سموم، باقیمانده آفات و سلامت محصول می‌تواند برای برخی تولیدکنندگان ایرانی که هنوز با این استانداردها هماهنگ و منطبق نیستند، مانع ایجاد کند.
- ریسک‌های کلان اقتصادی، سیاسی و بانکی: تداوم تحریم‌های بین‌المللی ایران می‌تواند تسویه حساب‌های مالی و استفاده از مکانیزم‌های بانکی را با مشکل مواجه کند. هم‌چنین بی‌ثباتی نرخ ارز در ایران یکی از موانع جدی صادرات محصولات کشاورزی محسوب می‌شود.
- رقابت با دیگر رقبا: تولیدکنندگان ترکیه‌ای و آذربایجانی که از نظر جغرافیایی و لجستیک موقعیت بهتری دارند، رقبای جدی برای ایران محسوب می‌شوند.
- تکیه بر خام‌فروشی و فقدان برندینگ: هم‌چنان بخش عمده‌ای از صادرات ایران به‌صورت خام و با ارزش افزوده پایین و فقدان برندهای معتبر بین‌المللی است (مثلاً پسته با پوست یا خرما به‌صورت بسته‌بندی حجیم و فله). در این رابطه، فرصت‌های فراوانی برای صادرات محصولات با ارزش افزوده (مانند پسته پوست‌کنده و بسته‌بندی شده، شیره خرما، محصولات استخراجی زعفران و …) وجود دارد که نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر دارد.
نتیجه‌گیری موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بدون شک یک فرصت استثنایی برای بخش کشاورزی ایران به‌شمار می‌رود که می‌تواند منجر به افزایش درآمدهای غیرنفتی، ایجاد اشتغال و تحریک سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش محصولات کشاورزی شود. با این حال، این موافقت‌نامه به‌خودی خود یک منفعت مطلق نیست و تبدیل آن به یک موقعیت و مزیت پایدار مستلزم رفع چالش‌های داخلی است. به‌عبارتی موفقیت نهایی ایران در گرو رفع نقاط ضعف داخلی به‌ویژه در حوزه لجستیک، استانداردها و افزایش ارزش افزوده محصولات کشاورزی صادراتی است. این موافقت‌نامه می‌تواند به موتور محرکه‌ای برای مدرنیزاسیون بخش کشاورزی و صنایع غذایی ایران تبدیل شود. البته، اطلاعات مربوط به مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در بخش کشاورزی و مواد غذایی، به‌وضوح حاکی از تحکیم و شتاب‌گیری روابط تجاری دو طرف است.
پیشنهادهای سیاستی و راهبردی ارائه پیشنهادهای سیاستی و راهبردی برای توسعه روابط تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در بخش کشاورزی و مواد غذایی نیازمند نگاهی همه‌جانبه، از سطح کلان حکومتی تا سطح خرد بنگاه‌های اقتصادی است. در ادامه برای این منظور، پیشنهادهایی در سه سطح «سیاستی»، «راهبردی» و «عملیاتی» ارائه می‌شود: الف) پیشنهادهای سیاستی (در سطح نهادهای حاکمیتی) این پیشنهادها با هدف ایجاد و توسعه فضای مناسب کسب و کار هستند.
۱. توافق بر روی تسهیلات بانکی و مالی برای عبور از موانع تحریم‌ها:
- ایجاد یک مکانیزم ویژه تسویه حساب مالی دوطرفه (SPV ) با استفاده از ارزهای ملی (روبل، ریال) و یا رمزارزهای دولتی (CBDC) برای دور زدن محدودیت‌های سیستم سوئیفت و کاهش وابستگی به دلار.
- انعقاد موافقت‌نامه دوجانبه تضمین سرمایه‌گذاری برای محافظت از سرمایه‌گذاران دو طرف در برابر ریسک‌های غیرتجاری.
۲. هماهنگی و یکسان‌سازی استانداردها (Harmonization of Standards):
- ایجادکمیته مشترک ایران-اوراسیا برای استانداردهای بهداشتی (SPS) و فنی (TBT) به‌منظور به‌رسمیت شناختن متقابل گواهی‌ها، حذف بازرسی‌های مضاعف و کاهش زمان ترخیص کالا.
- سرمایه‌گذاری در ارتقای آزمایشگاه‌های ملی برای تطبیق با استانداردهای اوراسیا و صدور گواهی‌های مورد تأیید آن اتحادیه.
۳. تحول زیرساخت‌های لجستیکی و کریدورهای ترانزیتی:
- سرمایه‌گذاری مشترک در مدرنیزاسیون پایانه‌های مرزی (مانند اینچه برون، آستارا، سرو) و تجهیز آنها به سیستم‌های سردخانه‌ای، اسکنر و انبارداری مدرن.
- توسعه کریدور ریلی شمال-جنوب (INSTC) با اولویت بالا و ارائه تعرفه‌های ترجیحی برای حمل و نقل ریلی کالاهای تجاری بین ایران و اوراسیا.
۴. سیاست‌های تشویقی هدفمند:
- اختصاص وام‌های کم‌بهره بلندمدت و معافیت‌های مالیاتی موقت به شرکت‌هایی که در حوزه صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا (و نه خام‌فروشی) و نیز سرمایه‌گذاری مشترک در صنایع تبدیلی در کشورهای عضو فعالیت می‌کنند.
ب) پیشنهادهای راهبردی (در سطح اتحادیه‌های صنفی، اتاق‌های بازرگانی و گروه تولیدی‌ها) این پیشنهادات برای هدایت منابع و تلاش‌های جامعه تجار است.
۱. ایجاد «اتاق‌های بازرگانی مشترک » در شهرهای کلیدی:
- راه‌اندازی دفاتر فعال در مسکو، آستانه، و تهران که به‌عنوان حلقه وصل بازرگانان، ارائه اطلاعات بازار، حل و فصل اختلافات تجاری و شبکه‌سازی عمل کنند.
۲. تدوین استراتژی بازارشناسی و ورود هوشمند :
- انجام تحقیقات میدانی عمیق برای شناسایی نیازهای خاص و سلیقه مصرف‌کننده در هر کشور عضو. به‌عنوان مثال، سلیقه مصرف‌کننده قزاقستانی با روسی متفاوت است.
- ایجاد بانک اطلاعاتی یک‌پارچه از عرضه‌کنندگان، توزیع‌کنندگان و خریداران بالقوه در کشورهای عضو.
۳. توسعه برندینگ و مارکتینگ جمعی :
- ایجاد برند واحد “Made in Iran” یا “From the Persian Garden” با هویت بصری قوی برای معرفی محصولات باکیفیت ایرانی در بازار اوراسیا.
- مشارکت جمعی در نمایشگاه‌های بین‌المللی مهم در کشورهای عضو (مانند ProdExpo در مسکو) با غرفه‌های بزرگ و یک‌پارچه.
۴. ایجاد خوشه‌های صنعتی و زنجیره‌های ارزش مشترک :
- تشویق به تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی متشکل از چندین تولیدکننده برای افزایش قدرت چانه‌زنی، کاهش هزینه‌های بازاریابی و ارائه حجم تضمین‌شده از کالا.
- جذب سرمایه اوراسیایی برای ایجاد واحدهای فرآوری و بسته‌بندی در ایران (مثلاً برای پسته، خرما، زعفران) و نیز سرمایه‌گذاری ایرانی در مزارع و کارخانه‌های تولید غلات و روغن در روسیه و قزاقستان.
ج) پیشنهادهای عملیاتی (در سطح بنگاه‌های اقتصادی و بازرگانان) این بخش شامل پیشنهادهای عملیاتی و برای اجرای فوری توسط تجار ایرانی فعال در بخش کشاورزی است.
۱. ارتقای کیفیت و بسته‌بندی :
- سرمایه‌گذاری روی بسته‌بندی‌های کوچک، جذاب و چندرسانه‌ای (با برچسب‌های به زبان روسی) که مناسب سوپرمارکت‌های زنجیره‌ای مدرن در کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا باشد.
- تمرکز بر تولید محصولات نهایی و با ارزش افزوده (مثلاً پسته پوست‌کنده و طعم‌دار، شیره خرما، دسرهای بر پایه زعفران) به جای فروش محصول خام.
۲. تضمین کیفیت و تداوم عرضه :
- اخذ گواهی‌های بین‌المللی معتبر (مانند ISO, HACCP, GlobalG.A.P) به‌عنوان یک ضرورت غیرقابل انکار.
- انعقاد قراردادهای بلندمدت تأمین با خریداران عمده برای ایجاد اطمینان و ثبات در رابطه تجاری.
۳. به‌کارگیری فناوری دیجیتال :
- استفاده از پلتفرم‌های B2B اوراسیایی برای معرفی محصولات و یافتن شرکای جدید.
- به‌کارگیری سیستم‌های رهگیری (Tracking) هوشمند برای ارائه اطلاعات لحظه‌ای از محل کالا به مشتری نهایی، به‌ویژه برای محصولات فاسدشدنی.
۴. سرمایه‌گذاری روی ایجاد روابط :
- اختصاص بودجه برای سفرهای منظم میدانی به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، حضور در نمایشگاه‌ها و ملاقات چهره به چهره با شرکای تجاری.
- استخدام کارشناسان محلی که به زبان و فرهنگ کشور هدف مسلط هستند برای مدیریت فروش و بازاریابی.
فهرست منابع
۱. سازمان توسعه تجارت ایران: https://tpo.ir 2. سامانه جامع آماری گمرک ایران (IRICA): https://irica.gov.ir 3. گزارش‌های منتشرشده توسط اتاق بازرگانی ایران و اوراسیا. 4. Eurasian Economic Commission. (2023). On the Implementation of the Interim Agreement leading to the formation of a free trade zone between the EAEU and Iran. Official Website. 5. Food and Agriculture Organization (FAO) (2023). FAOSTAT Trade Database. Retrieved from http://www.fao.org/faostat 6. International Trade Centre (ITC) (2023). Trade Map – Trade Statistics for International Business Development. Retrieved from https://www.trademap.org 7. Iranian Customs Administration (IRICA). (2023). Annual Trade Report. Tehran, Iran. 8. World Bank (2022). Connecting to Compete: Trade Logistics in the Global Economy. The Logistics Performance Index and Its Indicators. 9. Can the EAEU and Iran FTA Boost Eurasian Trade? (2023). EURASIAN RESEARCH. 10. EAEU & Iran: full-fledged free trade agreement entered into force (2025). https://eec.eaeunion.org/en/news/eaes-iran-vstupilo-v-silu-polnoformatnoe-soglashenie-o-svobodnoy-torgovle-/ 11. Eurasian Economic Union and its Member States, of the one part, and 12. https://www.eurasian-research.org/publication/can-the-eaeu-and-iran-fta-boost-eurasian-trade/ 13. Interim Agreement leading to formation of a free trade area between the 14. Iran, EAEU Free Trade Zone Agreement to Come into Force in May (2025). https://iranpress.com/content/302314/iran-eaeu-free-trade-zone%C2%A0agreement-come-into-force-may 15. The Islamic Republic of Iran, of the other part (2023). https://eec.eaeunion.org/upload/medialibrary/7bc/Interim-Agreement-EAEU_Iran_final.pdf
سپاس و قدردانی موافقت‌نامه تجارت ترجیحی، ثمره تلاش یک تیم چندرشته‌ای و چند سازمان و دستگاهی “دلسوز و میهن‌پرست” متشکل از دیپلمات‌ها، اقتصاددانان، کارشناسان تجاری، متخصصان کشاورزی و حقوقی و در بخش کشاورزی مدیران ارشد وزارتخانه جهاد کشاورزی و سازمان توسعه تجارت، گمرک جمهوری اسلامی ایران، وزارت امور خارجه و بخش‌های تنظیم مقررات بهداشتی (بهداشت گیاهی-حفظ نباتات و دامپزشکی) بود که با درک متقابل از منافع ملی و مشترک، توانستند به نتیجه‌ای برد-برد دست یابند. این موفقیت بزرگ، مرهون دانش، تعهد و پشتکار بی‌وقفه آنهاست. قدردانی از این عزیزان، ادای دینی است به عشق آنان به پیشرفت و آبادانی کشور.
Analysis of the Benefits and Challenges of the Preferential Trade Agreement in the Agricultural Sector between Iran and the Eurasian Economic Union
Dr. Shahrokh Shajari (Analyst of Economic, Commercial, and Agricultural Affairs) Abstract The Preferential Trade Agreement (PTA) between the Islamic Republic of Iran and the Eurasian Economic Union (EAEU) represents a pivotal development in regional trade, exerting profound effects on Iran’s agricultural sector. This study aims to provide a comprehensive analysis of the agreement, encompassing its implementation history, reciprocal benefits, trade volumes, and the strengths and weaknesses of both parties. The research methodology is descriptive–analytical, relying on secondary data from international organizations and official trade reports. The interim agreement, which paved the way for initial implementation, came into effect on October 19, 2019, with limited scope. However, following lengthy ratification processes in the parliaments of all EAEU member states (Russia, Belarus, Kazakhstan, Armenia, and Kyrgyzstan) as well as Iran, the full and final agreement officially entered into force on December 17, 2023. At present, the agreement is fully operational, and both sides are utilizing its benefits. Customs clearance of goods is carried out according to the provisions of the agreement, applying preferential or zero tariffs. Findings indicate that, within the framework of this agreement, Iran’s agricultural trade balance has shifted significantly in its favor. Exports of high comparative-advantage products such as pistachios, dates, and saffron have increased, while Iran’s access to the 180-million–person EAEU market has been facilitated. Nevertheless, several domestic weaknesses—including underdeveloped logistics infrastructure, standard-related challenges (SPS), and the relatively low value-added nature of Iranian agricultural exports—have constrained the full exploitation of this potential. The overall conclusion suggests that the agreement constitutes a strategic and mutually beneficial opportunity for Iran; however, converting this opportunity into tangible gains requires the implementation of smart domestic policies to overcome existing barriers. Strengthening relations with the EAEU is a strategic pathway, but transforming it into a sustainable success demands tripartite commitment: the government (to provide the enabling framework), trade associations (to ensure coordination), and private enterprises (to execute effectively). The key to success lies in shifting from raw-material exports to value-added products and from fragmented trade exchanges to integration within regional value chains. Recommended measures include: • Upgrading logistics infrastructure: investing in modern rail and road transport fleets equipped with temperature-control and tracking systems. • Harmonizing standards: establishing and implementing a unified national system for quality and food safety monitoring in line with international Codex Alimentarius and specific EAEU standards. • Incentive policies for value-added exports: providing low-interest credit facilities and tax exemptions for processing and packaging units that export final branded products. • Creating preferential trade corridors: negotiating side agreements with EAEU members to facilitate transit and reduce transport time and costs. • Institutional cooperation: establishing joint chambers of commerce and permanent exhibition centers in Moscow and other key EAEU capitals to promote and directly market Iranian products. • Awareness and training: organizing educational programs for producers and exporters of agricultural and food products on customs regulations, standards, and market opportunities in the EAEU. Keywords: Preferential Trade, Eurasian Economic Union, Iran, Agricultural Sector, Trade Agreement, Comparative Advantage.
- تحلیل‌گر مسایل اقتصادی- بازرگانی و کشاورزی