وضعیت فعلی صنعت طیور ایران: چالش‌ها، فرصت‌ها و راهکارها
نویسنده: مهدی معصومی
نماینده کمیسیون بین‌المللی تخم‌مرغ در ایران و بنیان‌گذار گروه تولیدی تلاونگ
مقدمه
ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مرغ و تخم‌مرغ در جهان است و همواره در رتبه‌های هشتم تا دهم جهانی قرار دارد. این صنعت طی چهار دهه گذشته پیشرفت چشمگیری از نظر علمی و فناوری داشته و توانسته نیاز داخلی را به‌طور کامل تأمین کند. با این حال، چالش‌هایی نظیر وابستگی به واردات نهاده‌های دامی، نوسانات ارزی، سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری و نبود صنایع تبدیلی، مانع از بهره‌وری حداکثری این صنعت شده‌اند.
در این مقاله، ضمن بررسی وضعیت فعلی صنعت طیور ایران، به مهم‌ترین مشکلات آن پرداخته شده و راهکارهایی برای رفع این چالش‌ها ارائه می‌شود.
۱. نقاط قوت صنعت طیور ایران
۱.۱. تولید علمی و فناورانه
ایران در حوزه تولید مرغ و تخم‌مرغ به استانداردهای جهانی نزدیک شده است. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در اصلاح نژاد، پرورش و تغذیه سبب افزایش بهره‌وری تولید شده است. مرغداری‌های صنعتی کشور با استفاده از سیستم‌های پیشرفته تهویه، خوراک‌دهی و کنترل بیماری‌ها، توانسته‌اند راندمان تولید را به سطح مطلوبی برسانند.
۱.۲. افزایش مصرف داخلی
با توجه به کاهش قدرت خرید مردم و افزایش قیمت سایر منابع پروتئینی مانند گوشت قرمز و ماهی، مصرف تخم‌مرغ و مرغ به عنوان ارزان‌ترین منابع پروتئین در کشور رو به افزایش است. این روند که از سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی آغاز شده، موجب شده است که تخم‌مرغ و گوشت مرغ به اجزای ثابت سبد غذایی خانوارها تبدیل شوند.
۱.۳. خودکفایی در تأمین نیاز داخلی
در حال حاضر، تولید داخلی نه‌تنها پاسخگوی نیاز کشور است، بلکه ظرفیت‌های مازاد نیز در این صنعت وجود دارد. این ظرفیت مازاد می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای توسعه صادرات و ورود به بازارهای جهانی مورد استفاده قرار گیرد.
۲. چالش‌های اساسی صنعت طیور ایران
۲.۱. وابستگی به واردات نهاده‌های دامی
یکی از مهم‌ترین مشکلات این صنعت، وابستگی شدید به واردات خوراک دام و طیور است. تقریباً تمامی مواد اولیه از جمله ذرت، کنجاله سویا، ویتامین‌ها و افزودنی‌های تغذیه‌ای از خارج کشور تأمین می‌شود. این وابستگی، صنعت را در برابر نوسانات ارزی و سیاست‌های تجاری دولت‌ها آسیب‌پذیر کرده و باعث ناپایداری هزینه‌های تولید شده است.
۲.۲. تأثیر نرخ ارز بر قیمت تمام‌شده
با توجه به اینکه عمده هزینه‌های تولید به واردات مواد اولیه وابسته است، تغییرات نرخ ارز به‌طور مستقیم بر قیمت تمام‌شده محصولات تأثیر می‌گذارد. در حال حاضر، دولت با ارائه ارز ترجیحی تلاش می‌کند قیمت نهاده‌ها را کنترل کند، اما این سیاست در برخی مواقع منجر به توزیع نامناسب منابع و ایجاد رانت شده است.
۲.۳. چالش قیمت‌گذاری دستوری
یکی از مسائل اساسی در صنعت طیور، سیاست قیمت‌گذاری دستوری دولت است. دولت قیمت مصوبی را برای مرغ و تخم‌مرغ تعیین می‌کند که تولیدکنندگان ملزم به رعایت آن هستند. اما با توجه به اینکه تعداد تولیدکنندگان بسیار زیاد است و تولید معمولاً بیش از تقاضا است، قیمت‌ها در بازار به‌طور طبیعی در پایین‌ترین سطح ممکن قرار می‌گیرد. بنابراین، اعمال قیمت‌گذاری دستوری نه‌تنها ضرورتی ندارد، بلکه موجب آسیب‌های زیر می‌شود:
• کاهش انگیزه تولید: قیمت‌های غیرواقعی باعث می‌شود که تولیدکنندگان کوچک‌تر توان رقابت نداشته باشند و از بازار خارج شوند.
• کاهش کیفیت محصولات: برای کاهش هزینه‌های تولید، برخی تولیدکنندگان ممکن است کیفیت نهاده‌های مصرفی را کاهش دهند.
• نوسانات شدید قیمتی: در مواقعی که تولید کاهش می‌یابد (مثلاً به دلیل شیوع بیماری‌ها یا مشکلات حمل‌ونقل)، قیمت‌های مصوب مانع از تنظیم طبیعی بازار می‌شود و کمبود ناگهانی ایجاد می‌کند.
• عدم امکان صادرات مازاد تولید: با وجود مازاد تولید، تولیدکنندگان اجازه ندارند به‌صورت مستقل صادرات انجام دهند، که موجب هدررفت ظرفیت تولیدی کشور می‌شود.
۲.۴. نوسانات فصلی مصرف و تأثیر بر قیمت‌ها
مصرف مرغ و تخم‌مرغ در ایران بسته به مناسبت‌های مذهبی، تعطیلات نوروز و تغییرات فصلی دچار نوسان می‌شود. این نوسانات می‌تواند باعث افزایش یا کاهش شدید قیمت‌ها شده و ثبات اقتصادی را برای تولیدکنندگان دشوار کند.
۲.۵. نبود صنایع تبدیلی مناسب
در بسیاری از کشورهای پیشرفته، فرآورده‌های جانبی طیور (مانند پودر تخم‌مرغ، فرآورده‌های گوشتی و کنسروها) بخش قابل‌توجهی از صنعت را تشکیل می‌دهند. اما در ایران، نبود صنایع تبدیلی باعث کاهش بهره‌وری تولید و از بین رفتن فرصت‌های صادراتی شده است.
۲.۶. عدم وجود نظام شناسنامه‌دار کردن محصولات طیور
در حال حاضر، تفاوتی بین تخم‌مرغ و گوشت مرغ با کیفیت‌های مختلف در بازار وجود ندارد. عدم استانداردسازی و شناسنامه‌دار کردن محصولات باعث شده که تولیدکنندگان انگیزه‌ای برای بهبود کیفیت نداشته باشند.
۳. راهکارهای پیشنهادی برای بهبود صنعت طیور
۳.۱. حذف قیمت‌گذاری دستوری و واگذاری تنظیم بازار به تشکل‌های صنفی
به جای مداخله دولت در قیمت‌گذاری، فدراسیون طیور و تشکل‌های صنفی باید مسئولیت تنظیم قیمت‌ها را بر عهده بگیرند. این اقدام باعث افزایش رقابت سالم، بهبود کیفیت محصولات و پایداری اقتصادی صنعت خواهد شد.
۳.۲. برنامه‌ریزی تولید بر اساس نیاز کشور
دولت باید سالانه نیاز مصرفی کشور را اعلام کند تا تولیدکنندگان بتوانند بر اساس آن برنامه‌ریزی کنند. این اقدام از تولید مازاد یا کمبودهای ناگهانی جلوگیری کرده و تعادل بازار را حفظ خواهد کرد.
۳.۳. توسعه صنایع تبدیلی و حمایت از فرآوری محصولات طیور
سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی باعث افزایش ماندگاری محصولات، کاهش نوسانات قیمتی و توسعه صادرات خواهد شد. همچنین، می‌تواند ارزش افزوده بالاتری برای صنعت ایجاد کند.
۳.۴. مدیریت هوشمندانه واردات و صادرات
با استفاده از سیاست‌های تجاری هوشمند، می‌توان واردات و صادرات را به‌گونه‌ای مدیریت کرد که تعادل بازار حفظ شود. در مواقعی که مصرف داخلی کاهش می‌یابد، افزایش صادرات می‌تواند از افت قیمت جلوگیری کند و بالعکس.
۳.۵. استانداردسازی و شناسنامه‌دار کردن محصولات
ایجاد یک سیستم نظارتی برای استانداردسازی محصولات، موجب افزایش شفافیت بازار و اعتماد مصرف‌کنندگان خواهد شد. این اقدام همچنین می‌تواند زمینه ورود محصولات ایرانی به بازارهای بین‌المللی را تسهیل کند.
۴. نتیجه‌گیری
صنعت طیور ایران یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین صنایع کشور است که ظرفیت‌های عظیمی برای تأمین نیاز داخلی و صادرات دارد. اما چالش‌هایی مانند وابستگی به واردات، قیمت‌گذاری دستوری، نبود صنایع تبدیلی و عدم استانداردسازی محصولات، مانع از رشد پایدار آن شده است.
راه‌حل اساسی، واگذاری تنظیم بازار به تشکل‌های صنفی، توسعه صنایع تبدیلی، حذف قیمت‌گذاری دستوری و ایجاد یک نظام منظم برای تولید و مصرف است. با اتخاذ این رویکردها، صنعت طیور ایران می‌تواند به سمت پایداری و رقابت‌پذیری در سطح جهانی حرکت کند.